جلوه هنر ایرانی در اسناد ملی
فرمانها و قباله ها از مهمترین نمونه هایی اند که ازهنرصفحه آرایی قدیمی ایرانی باقی مانده است. این قباله ها و فرمان ها مجموعه هایی ازخوشنویسی و تذهیب و تشعیر و جدول کشی های متنوع را در خود جمع کرده اند و در نمونه های عالی تر شاهکار هایی ازهنرظریف و پیچیده کتاب آرایی ایرانی را ارائه داده اند.
در قباله ها، ترکیب متوازن و حساب شده خوشنویسی و تزیین را می بینیم که چگونه بر حسب ضرورت و نیاز صفحه، تقسیم بندیهای لازم، چشم را در طول صفحه به ملایمت و با وقار حرکت میدهد و رنگها ، با تعادل و ترکیبی عالی تجربه رنگی هر چند هزار ساله نقاشی ایرانی را به نمایش میگذارد.
قباله ها در اصل اسناد مهم ومعتبروماندگاری اند که قراربوده سالهای درازمحفوظ بمانند و به همین خاطر است که به فاخرترین پیرایه ها آراسته می شوند وازهمین روست که قباله ها درمیان دیگراسناد و قراردادهایی که ازروزگاران گذشته باقی مانده، ازمجلل ترین و فاخرترین نمونه ها به شمارمی آیند وتنها فرامین سلطنتی ودولتی رامی توان ازاین حیث با آنان قیاس کرد، وبا درنظرگرفتن فراوانی قباله های ازدواج واین نکته که درهر خانواده تعدادی ازاین قباله ها موجود بوده است، میتوان به گستردگی و تنوع نمونه ها و جنبه عمیق مردمی این آثاراشاره کرد.
قباله ها دردو نوع معین طوماری و کتابچه ای طراحی و اجرا می شدند، در قباله های نوع طوماری از کاغذ کشیده و بلند استفاده میشد که در تداوم و دنباله شکل فرامین قرار می گرفت و در قباله های کتابچه ای سنت کتاب آرایی مرسوم ایرانی به کار می رفت.
فرمان های حکومتی و سلطنتی از دیر باز در طول قرن ها قالب چهار چوب اجرایی خود یافتند که تا به اواخر قرن چهاردهم هجری قمری همچنان مورد استفاده ماند. در نمونه های قدیمی تر – نظیر فرمان هایی که از ایلخان های مغول از قرن هشتم هجری قمری باقی مانده است – نوشته های پیاپی در سطرهای متعدد زیرهم قرارمی گرفتند وآرام آرام انتهای سطرها، درهرسطر، مختصری رو به بالا کشیده می شد.
در فرمان های قرن هشتم مهرهای بزرگ- طمغاها – درجا به جای متن منعکس می شوند. که معمولا به رنگ های طلایی یا سرخ اند. همین شیوه منتها با ظرافت بیشتر، در فرمان های قرن های نهم و یازدهم هجری قمری نیز به کارمی رود، بااین تفاوت که از این زمان به بعد تنها یک مهر، دربالای فرمان ها قرارمیگیرد و اطراف آن تذهیب و طلا اندازی می شود و درجاهایی، در اواخر قرن یازدهم در حاشیه فرمان نیزمختصری گل و بوته های طلایی نقاشی می کنند.
فرمان ها ازآغاز قرن سیزدهم بسیارمفصل ترو پرکارترازکاردرمی آیند ودرنمونه های مهم تقریبا تمامی صفحه با تذهیب وتشعیرآراسته می شود.
جدول کشی و تقسیم بندی فرمان ها اغلب به صورت نا متقارن تنظیم می شود، بخش بالایی به مهرهای سلطنتی یا حکومتی اختصاص می یابد که با تذهیب وطلا اندازی تزیین می شود وهمین تزیین درجاهایی گاهی حاشیه سمت راست را دربرمی گیرد.
جای توشیح یا امضا نیزبا طلا اندازی وتذهیب مشخص می شود ودرفرمان هایی بین سطرها را هم طلا اندازی وتذهیب می کنند. میزان این تزئین برحسب اهمیت فرمان ویا میزان دستمزد هنرمند متفاوت است و درتعداد زیادی، حداقل تزئین به کارمی رود.
نوشته ها اغلب به خط نستعلیق است، اما درنمونه های قرن هشتم نوشته هایی به خط اویغوری وبعد ها خط ثلث وتعلیق و نسخ نیزدیده می شود.
در قرن یازدهم خط نستعلیق به فراوانی به کارمی رود وازقرن دوازدهم به بعد فرمان های به خط نستعلیق نیزهمچنان به تعداد زیاد وجود دارند.
نوع تذهیب ها وطلا اندازی ها وتشعیرها نیزشامل طیف متغیری می شود ودرنمونه های عالی مجلل ترین و پرکارترین تزئین ها را به کارمی روند ودرانواع ساده تر، تنها به چند گردش ساده قلم مو اکتفا می شود.
یکی از قدیمی ترین آثار به عنوان مثال فرمانی است از شاه طهماسب صفوی به تاریخ 956 هجری قمری که بسیار ساده و در عین حال پر قدرت و زیبا کار شده است. فرمان به خط تعلیق نوشته شده و در بالای آن نام شاه طهماسب به آب طلا آمده و مهراو زیر عنوان قرار گرفته است. فرمان در انتهای فرمان آمده و طبق معمول همه فرمان ها و قباله ها، امضائ کاتب و خوشنویس راندارد.
از میان زیبا ترین فرمان ها میتوان به دو فرمان تذهیب شده عالی از فتحعلیشاه قاجار (1232 و 1245 هجری قمری) و یک فرمان از مظفرالدین شاه(1317 هجری قمری) اشاره کرد و از قباله ها، به قباله کم نظیری (به تاریخ 1291 هجری قمری) که از زیباترین و کامل ترین و فاخرترین از نوع خود است.
فرمان ها و قباله ها ی پانصد سال پیش از این، گذشته از ارزش هنری و ادبی و اجتماعی شان- که هر یک کلیدی است برای درک دورانی پرازفرازونشیب پیچیده در ابهام، می توانند برای هنرمندان معاصروگرافیست های جوان ایرانی الگوونمونه های کاملی باشند ازهنری درخشان که درعین فرهیختگی وظرافت وشکوه چنان قابلیت انعطاف شگفت انگیزی دارند که حتی در نمونه های بسیارساده وکم اهمیت نیزارزش بصری و درک گرافیک ممتاز و منحصر به فرد آن می تواند با معیار های گرافیک معاصر سنجیده شود و همچنان معتبر و ستودنی باقی بماند.